Bilgiden Duvar

Soda külü kimyevi olarak ?sodyum karbonat? adıyla bilinen mühim bir inorganik maddedir. Başlıca cam, sabun, boya, pigment, kâğıt ve pulp imalatında, tekstil, ecza ve kimya sanayinde, demir dışındaki metallerin metalürjisinde ve petrol rafinasyonunda kullanılır.


TARİHÇE: Milattan önce 3500 yıllarında Mısırlılar, ham soda külünü kullanan ilk insan topluluğu oldular. Bu, muhtemelen alkalin göllerin çevresinde kurumuş mineral kabuklarından elde edilmekteydi. Bilindiği gibi alkalin bir göl, yüksek karbonat, bikarbonat ve hidroksit iyonu konsantrasyonuna sahiptir. Soda külü bu devirde cam şişe yapımında kullanıldı. Aynı devirde, bu tip soda yatakları, Batı Avrupa?da hemen hemen hiç mevcut değildi. Bu yüzden, halk deniz yosunlarını yakmak suretiyle soda külü elde etme yoluna başvuruyordu. Külden sıcak su geçiriliyor ve sulu çözeltiye eriyerek geçen madde, çözeltinin kurutulması ve buharlaştırılması ile elde ediliyordu. Bu, ham soda külü olup saf değildi. Fakat cam ve sabun imalatında kullanılabiliyordu. Bu devirde 11,5 ton deniz yosunu külünden 0,9 ton soda külü üretilmekteydi. İngiltere, Fransa ve İspanya kıyıları boyunca, deniz yosunları değişen alkali muhtevalarıyla, 18. yüzyıl öncesinde önemli bir ticaret metaı ve soda külü kaynağı haline gelmişti. Suda külü üretiminde tuz, sülfürik asit, kömür ve kireçtaşı kullanılmasına dayanan bir diğer metot Le Blanc tarafından geliştirildi. Bu ameliye 1823?1885 yılları arasında Avrupa?da en çok kullanılan üretim metodu oldu. 1860?ların başında Ernest ve Aitred Solvey isimli Belçikalı iki kardeş, soda külü sentezinde kullandıkları bir amonyak?soda metodunu başarılı bir şekilde ticarileştirdiler. Tuz, kok, amonyak ve kireçtaşının kullanıldığı bu usulle üretilen suda Le Blanc metoduyla üretilene göre daha kaliteliydi. TRONA?nın BULUNUŞU: 1939? ABD?de güneybatı Wyoming?de petrol ve tabii gaz aramaları esnasında dünyanın ilk ve en büyük trona (tabii suda) yatakları keşfedildi. Rezerv, trona ve trona?halit olarak 100 milyar tona yaklaşıyordu. 1950 yılında ABD?de yılda takriben 4 milyon ton suda sentetik olarak üretilirken, tronadan ancak 200.000 ton kadar soda üretiliyordu. 1939?da ABD?de 17 tesis ?sohey? metodu ile sentetik suda üretirken. 1969?da bu sayı 10, 1979 da ise 1?e düşmüş, buna karşılık trona yataklarından ve tabii sodalı göllerden tabii olarak suda üreten tesis sayısı 7?ye yükselmiştir. 1981de ABD?de mevcut suda üretim kapasitesi yaklaşık olarak 11 milyon ton ve bunun yalnızca 90.000 tonu sentetik sodaya geri kalan kapasitenin 8,5 milyon tonu ise tamamen tronaya dayalıdır. Tronanın toplam soda üretimindeki payı bu tarihte % 77 iken, 1985?de 91?e çıkmıştır. Burada şu soruyu ister istemez sormak gerekiyor: ABD gibi bir ülkede sentetik soda sanayini altüst eden, fabrikaların birbiri ardından kapanmasına yol açan, insan kafasının laboratuar ve fabrika şartlarında en uygun vasatı temin ederek planlamış ve başarıyla tatbik sahasına koymuş olduğu akım şemalarını ortadan kaldırıp ?ben tabiatta istifadene hazır halde bekliyorum? diyerek insan aklına hitap eden tabii soda nasıl bir mineraldir ve ne gibi şartlar altında oluşmuştur? TRONA (TABİİ SODA) : Trona minerali Na2CO, NaHCO3, 2H2O formülüyle gösterilir ve tabiatta bu haliyle bulunur. Yoğunluğu 2.14 gr/cm3 sertliği ise 2,5?3 dür. Kireçtaşının ki ile aynı. Suda köpüren ve çözülen tronanın rengi beyaz, sarı, yeşil ve kahverengi olup, mineral, saydam, yarısaydam ve mat özelliklerde olabilir. OLUŞMA MEKANİZMASI: Arz, daha insan yaratılmadan önce hayatımızı devam ettirebilecek şekilde hazırlandı. Zemin, yer yer verimli topraklar, derin kısımlar ise madenlerle donatıldı. Çok özel ve hassas şartlar altında oluşan ve Rahmet-i Sonsuzun arzın derinliklerinde depolayıp koruduğu nimetlerden olan tabii soda da istifademize sunulanlardandır. Karbonatlı bir evaporittuz minerali olan ve kristal halde oluşan tronanın teşekkürü için gereken bu hassas parametreler şunlardır: ? Alkalin bir göl, ? Bitki ve hayvan artıklarının çürümesi sonucu oluşan formaldehitlerin sülfat iyonları ve su ile reaksiyona girmesiyle bikarbonat ve karbonat konsantrasyonu, ve bu iyonların dengede olması, ? Sıcak, kuru, dolayısıyla buharlaşmanın fazla olduğu bir iklim kuşağı, ? Göl derinliğinin genellikle oldukça az olması, ? Özellikle volkanik faaliyetlere bağlı olarak gölün Na+ iyonları ile beslenmesidir. (nehirlerle ve yeraltı sularıyla). Teşekkül ettikten sonra bozulmaması, geçen zaman zarfında üzerini örten tortuların altında yeraltı suyu ve diğer çözücü millerden korunması da kapalı ve iyi muhafaza edilen bir vasatı gerektirmektedir. TÜRKİYE?DE TRONA: 1980?li yılların başında Beypazarı ilçesi yakınlarında Maden Tetkik Arama Enstitüsü tarafından yapılan kömür sondaj çalışmaları sırasında aşağıya gönderilen sondaj suyunun yukarıya köpüklü olarak çıkması beklenmeyen bir hadise oldu. Bu suyun dinlendirilip dipte biriken tortunun tahlil edilmesi neticesinde dünyada ikinci olarak Türkiye?de tabii soda yatağının varlığı keşfedilmiş oldu. ABD?deki yataklarla kıyaslandığında rezerv bakımından daha küçük olan ?200 milyon ton civarında? yatak, kalite bakımından daha üstün bir durumdadır. ABD?deki yatağın cevher kalitesi % 10 gibi nispetler arz ederken, Türkiye?deki ise ortalama % 60 civarında olup % 90?a kadar çıkabilmektedir. Gerek ABD ve gerekse Türkiye?deki yatak, bitümlü şeyi olarak adlandırılan, kilden daha ince ve dolayısıyla suyu geçirmeme gibi özelliklere sahip tortullar içerisinde teşekkül etmiş ve bu vasatta korunmuştur. İlmi ve Rahmeti Sonsuz, Yüce Beyanda insana ileride göstereceğini işaret ettiği binler ayetinden böyle birini daha gözlerimizin önüne sererek insanlardan lütfunu esirgememiştir.

Kaynak: Genbilim.Com